Ścieżka nawigacyjna
Menu
Treść strony
Murowana Goślina Wielokulturowa
Ślady wrażliwości międzykulturowej w wielokulturowej historii Murowanej Gośliny
Artykuł autorstwa Jakuba Niewińskiego
Amerykańscy badacze Guo-Ming Chen oraz William J. Starosta wrażliwość międzykulturową definiują jako emocjonalną zdolność rozpoznawania, uznawania i szanowania różnic kulturowych (Chen&Starosta, 1996). Taka postawa może być dobrym początkiem integracji różnorodnych w różnorodności. Jest to wyzwanie obecnych czasów. Szczególnie po 24 lutego 2022 roku.
Polska po II wojnie światowej stała się państwem homogenicznym, a Polacy zapomnieli na długie lata o swoich różnorodnych sąsiadach z mniejszości narodowych: polskich i niemieckich Żydach, Niemcach, Ukraińcach oraz przedstawicielach społeczności białoruskiej, rosyjskiej, ormiańskiej, czeskiej, słowackiej i litewskiej. Również grupy etniczne, takie jak: łemkowska, tatarska i karaimska zostały wymazane ze zbiorowej pamięci. Tylko Romowie wpisali się w koloryt niektórych części Polski, chociaż już nie tak wędrujący i kolorowi jak kiedyś. Pozostała wielokulturowa przeszłość miast i miasteczek z symbolicznymi, nieistniejącymi już fizycznie żydowskimi sztetlami na wschodzie Polski. A ziemie zachodnie, w tym Murowana Goślina, włączone do Prus, stały się ciekawą mozaiką różnej koegzystencji polsko-niemiecko-żydowskiej, której namacalne i mentalne ślady odkrywamy każdego dnia w otaczającej nas przestrzeni.
Ilustracja: Panorama dawnej Murowanej Gośliny, widoczne budynki:
kościół ewangelicki (Kościół św. Ducha), synagoga, szkoła przy ulicy Szkolnej.
Paradoksalnie końcówka wieku XVIII była z jednej strony powiązaniem naszej małej ojczyzny na wiele dziesięcioleci z Królestwem Prus (osoby polskojęzyczne stanowiły około połowę ludności Królestwa Prus w latach 1795-1806), ale ten sam okres przyniósł również ogromne możliwości rozwojowe ziemi goślińskiej. Stało się to przede wszystkim dzięki napływowi Niemców, Żydów. Rodzina Gurowskich (właściciele miasta), dostrzegając potrzebę szybszego rozwoju Murowanej Gośliny, zaprosiła niderlandzkich osadników, Niemców, mieszkańców Śląska i Pomorza. Reprezentowana przez nich kultura agrarna sprawiła, że dotychczasowe nieużytki na słabych i podmokłych glebach stały się nowymi wsiami założonymi na prawie olenderskim. Nowi przybysze posługiwali się językiem niemieckim i byli luteranami. Był to również czas powołania gmin wyznaniowych dla ewangelików (1768 r.) oraz Żydów (1782 r.). Po uzyskaniu przez właściciela miasta od króla Stanisława Augusta zgody na organizację czterech wielkich jarmarków rocznie zwiększyła się liczebność Niemców i Żydów. Decyzja ta pozwoliła m.in. rozwinąć w mieście produkcję sukna.
Ilustracja: Pieczątka gminy żydowskiej (kahału) w Murowanej Goślinie.
W 1793 przeprowadzono spis ludności, który wykazał 903 mieszkańców z następującą reprezentacją religijną: 424 katolików, 292 Żydów i 187 protestantów. Z dużym prawdopodobieństwem można uznać, że tożsamość religijna nakładała się wtedy na tożsamość narodowo-etniczną, w wyniku czego największą populację stanowi Polacy, potem Żydzi a mniejszością byli Niemcy, mimo że burmistrzem od 1793 roku był Joseph Bayer (Józef Bajer). Rodzina Bayerów była prawdopodobnie częściowo spolszczoną rodziną niemiecką sprowadzoną do Murowanej Gośliny przez Gurowskich, a Józef pierwszym Niemcem pełniącym w mieście obowiązki burmistrza.
Dla społeczności niemieckiej ważnym wydarzeniem była budowa własnej świątyni. Prace rozpoczęto wiosną 1802 roku, ale na całkowite wyposażenie kościoła trzeba było czekać aż do roku 1826. W domu parafialnym, wybudowanym w 1831 ze składek wspólnoty, znajdowała się szkoła dla niemieckich dzieci. Za namową pastora Scharffenortha kościół został gruntownie odnowiony w 1860 r., a w 1864 r. ozdobiono go ołtarzem. Ślady cmentarzy ewangelickich odnajdziemy w Zielonce czy Huciskach (ale także w wielu innych lokalizacjach – kilka lat temu można było je zobaczyć i poznać ich dokładną historię dzięki spacerom/objazdom terenowym, których pomysłodawcą był kustosz Izby Regionalnej p. Marian Pflanz) i oczywiście w Murowanej Goślinie. Tutaj cmentarz ewangelicki został symbolicznie upamiętniony „kamienieniem pamięci” przez młodzież z Gimnazjum nr 1 im. Hipolita Cegielskiego i Gimnazjum nr 2 im. Jana Kochanowskiego oraz przedstawicieli kościołów ewangelickich z Polski i Niemiec w ramach projektu „Wartości, które łączą przeszłość z teraźniejszością” (2007), realizowanego pod opieką nauczycieli z wymienionych szkół we współpracy z kustoszem Izby Regionalnej p. Dariuszem Paprockim.
W Murowanej Goślinie ze względu na różnorodną grupę mieszkańców i zmieniającą się ich tożsamość kulturowo-społeczną, głównie pod wpływem wydarzeń historycznych, można zaobserwować kilka ciekawych procesów akulturacyjnych. Kanadyjski psycholog John W. Berry (1980), z którym się spotkałem w ubiegłym roku podczas European Regional Conference of the International Association for Cross-Cultural Psychology na Uniwersytecie w Limerick w Irlandii, wyróżnia cztery strategie: integrację, asymilację, separację oraz marginalizację. Integracja pozwala na sprawne funkcjonowanie w co najmniej dwóch kulturach, asymilacja dotyczy podporządkowania się normom i wartościom narzucanym przez innych, przy jednoczesnym odrzuceniu własnej tożsamości, separacja polega na alienowaniu się od wartości i zwyczajów określonego środowiska oraz na kultywowaniu tylko własnych wartości a marginalizacja zakłada odrzucenie zarówno wartości własnej wspólnoty, jak i tej, w której się funkcjonuje. Myśląc o różnorodnych mieszkańcach Murowanej Gośliny trzeba brać pod uwagę hybrydę kilku strategii akulturacyjnych. Dominowały najpewniej asymilacja i separacja. Widocznym przejawem tej ostatniej był system szkolnictwa wyznaniowego ze szkołami prowadzonymi oddzielnie przez Polaków, Niemców i Żydów. Z kolei Żydzi bardzo chętnie asymilowali się z kulturą niemiecką. Król pruski Fryderyk Wilhelm III wydał Ustawę względem żydostwa w W. Xięstwie Poznańskim (1833), umożliwiającą ludności wyznania mojżeszowego uzyskanie pełni praw obywatelskich. Ustawa rozróżniała Żydów naturalizowanych, utożsamiających się z państwem pruskim, którzy z miejsca uzyskiwali prawa obywatelskie oraz Żydów tolerowanych, którzy prawa te mieli dopiero otrzymać w momencie włączenia się w krąg niemieckiej kultury. Zyskiwali wtedy pełnię praw obywatelskich, które umożliwiały migrację ekonomiczną do Prus i innych krajów Europy Zachodniej. Niektórzy porzucali religię i deklarowali przynależność do narodu niemieckiego. Na fali migracji ludności z i do Murowanej Gośliny nastąpiło przełamanie stereotypowego podziału Polak-katolik, Niemiec-ewangelik i ortodoksyjny Żyd. W 1860 roku w mieście żyło 45 Niemców-katolików, 9 Polaków-ewangelików a większość Żydów (281 osób) się naturalizowała i stała się Niemcami wyznania Mojżeszowego.
Namacalnym świadectwem prężnego działania gminy żydowskiej (kahału) w Murowanej Goślinie są zapiski Kroniki (Pinkasu), obejmujące lata 1814-1833 (dokument odkryłem w 2023 roku w Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku). Znajduje się tam m.in. uwierzytelniona kopia listu z 1828 r., wysłanego przez rabina Międzychodu Chaima do rabina Murowanej Gośliny Samuela ben Mordechaja z Rogoźna w sprawie wybranego na kantora i rzezaka (szojcheta- osoby dokonującej uboju rytualnego) w Murowanej Goślinie Doba Bära (niedźwiedzia) Kurländera (Kurlandia). Bär (podpisywał się Dob Bär ben Jonatan Eibenschütz) został upomniany przez poznański rabinat podczas kadencji w Międzychodzie za uczęszczanie na przedstawienia teatralne i do karczm. Rabin z Międzychodu informuje rabina z Murowanej Gośliny o okolicznościach całej sprawy na jego prośbę, ale wyraźnie zastrzega, że Kurländer poprawił się, dlatego bardzo go poleca. Ta zabawna mikrohistoria przywraca ludziom twarze i dzięki niej żydowscy sąsiedzi stają się nam bliżsi. W znalezionej kronice wymienieni są również inni goślińscy rabini: Mosshe ben Zbi (Moses Hirsch), David ben Jehuda, Jacob ben Elekana (Jacob Elkanus), Joseph Cohn (1850-1865), Marcus Gottstein (1857–1862) oraz Markiewicz (ok. 1870).